Fons Berger: held en slachtoffer

Indrukwekkende filmdocumentaire over jonge Venlose verzetsheld

door Sef Derkx 30 april 2008

Op zondag 4 mei, de dag van de jaarlijkse dodenherdenking, vertoont het Limburgs Museum 'Doorgeven aan betreffende' van BarBara Hanlo. De documentaire vertelt het beklemmende levensverhaal van Fons Berger, oudste zoon in het Venlose burgemeestersgezin Berger, leerling aan het Sint-Thomascollege en een van jongste leden van het verzet in Limburg.

Zeventien jaar is hij pas als Fons Berger zich in 1942 aanmeldt bij de Landelijke Organisatie tot hulp aan Onderduikers, de L.O. Als koerier geeft hij berichten door, brengt hij Joodse kinderen naar onderduikadressen en helpt hij bij het transport van neergehaalde geallieerde piloten en ontsnapte krijgsgevangen. Op 28 februari 1944 wordt hij gearresteerd en overgebracht naar Maastricht. Na wekenlang verhoord te zijn, zetten de Duitsers hem op transport naar kamp Amersfoort en vervolgens naar het beruchte concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Daar overlijdt Fons Berger op 22 januari 1945 ten gevolge van dysenterie en uitputting. De documentaire over hem is er niet een van dertien in een dozijn. Het is een zeer persoonlijk, aangrijpend filmrelaas.

BarBara Hanlo:
'Fons Berger is de broer van mijn moeder, de oom die ik nooit persoonlijk hebt gekend maar die vaak een rol speelde in de verhalen die thuis verteld werden. Ik herinner me nog heel goed dat grootmoeder op bezoek kwam om ons iets bijzonders te geven. Het was een rood album met daarin kopieën van de brieven die haar zoon had geschreven vanuit Maastricht en Amersfoort. Ik was een jaar of tien en die brieven maakten op mij een enorme indruk. Zijn handschrift als tastbaar bewijs dat hij echt bestaan had en natuurlijk ook wat hij schreef. Dat het hem goed ging en dat zijn ouders, broers en zussen zich maar geen zorgen moesten maken.'

- Hoe werd bij jullie thuis over Fons gesproken?
'Hij was een held. Een hele bijzonder jongen. Ten diepste gelovig. Idealistisch. Iemand die zijn leven gaf voor zijn vaderland. Zo'n offergezindheid kun je je bijna niet meer voorstellen. Dat patriottisme. Maar door de documentaire die ik over hem heb gemaakt, is het beeld wel bijgesteld. Fons had een lief karakter. Hij nam vogeltjes die uit het nest gevallen waren mee naar huis om ze te verzorgen, hij zette zich in voor de verkennerij. Mijn oom was een argeloze held die misschien door zijn jeugdige overmoed in het verzet terecht is gekomen. Toen ik in Neuengamme was en de rijen met namen van de gevallenen zag in de herdenkingsruimte, besefte ik dat hij een slachtoffer is. Zoals zovelen. Heel indrukwekkend de eindeloze reeksen namen. Al die levens die zo wreed zijn beëindigd. En daarbij natuurlijk ook de angsten en het verdriet van hun naasten en geliefden. Ik heb de namen van de slachtoffers van de nazi-terreur als terugkerend beeld gebruikt in de documentaire. Elke naam is een drama geweest. Voor de persoon in kwestie. Maar zeker ook voor de nabestaanden.'

- Fons Berger komt tot leven in de film via de herinneringen van jouw moeder, haar zussen en broer
'Ja, in die zin is het een echte familiefilm. Maar het leven van oom Fons is ook een universeel verhaal van mensen die een keuze maken. Van mensen die zich verzetten tegen tirannie. En dat is een verhaal van alle tijden. Mijn moeder Wiesje komt aan het woord, haar zussen Kee en Gondeke en haar broer Reinoud de jongste in het gezin van negen kinderen. Er is nog een zus Annemie. Ze wilde niet geïnterviewd worden. In de auto op weg naar Neuengamme nam ik het gesprek met haar op. Achteraf gaf ze toestemming om ook dat te gebruiken.'

Naast de gesprekken met haar familie kreeg Hanlo ook inzage in hun dagboeken die over verdriet, hoop en de verdwijning van hun broer handelen. Een zoektocht in landelijke archieven leverde haar antwoorden op vragen, die voor familie nog onbeantwoord waren. En dan waren er de vogelobservaties die Fons Berger had genoteerd in een cahier. Namen van vogels die hij in Venlo en omgeving gezien had. Ook de aantallen per soort en andere zaken die hem opvielen. Ze worden in de film voorgelezen, voorgedragen is misschien nog beter geformuleerd en daardoor krijgen ze de kwaliteit en het bijzondere karakter van poëzie.

BarBara Hanlo:
'Ja? Mooi dat jij het zo hoort. Ik had een rustpunt nodig in de stroom van herinneringen van mijn familie. Vogels hebben prachtige namen en zo'n hele reeks van vogelnamen heeft weer overeenkomsten met de namen van de slachtoffers die ik in Neuengamme heb gefilmd.'

De titel 'Doorgeven aan betreffende' ontleende BarBara Hanlo aan het opschrift op een envelopje, geschreven door haar grootmoeder en gericht aan haar grootvader, de Venlose burgemeester Berger die in de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zat. In een dergelijke envelop zat het nieuws dat hun zoon door de nazi's was opgepakt en door de omstandigheden van de tijd gedwongen was de rol van held te spelen. Met de documentaire wil de filmmaakster de herinneringen levend houden en doorgeven aan nieuwe betreffenden. In de film spelen de beelden een ondergeschikte rol. Vaak zijn ze vaag, onherkenbaar, rafelig. Het historisch materiaal is herzien en hervormd tot nieuwe indrukken. De film is op de eerste plaats een poging om het tot zwijgen gebrachte en verzwegene hoorbaar te maken in een veelstemmige geluidsmontage.

BarBara Hanlo:
'Ik kreeg van het NIOD (Nederland Instituut voor Oorlogsdocumentatie) een videoband in de bus met opnames uit kamp Amersfoort. Echt iets van deze tijd. Alles is beschikbaar in kopievorm. Ik vond de beelden zo direct. Ik heb ze bewust geabstraheerd. In de film is de geluidsband de leidraad.'

- Toch zien we met regelmaat herkenbare beelden van een vrouw die in de weer is met koffers. Het zijn gespeelde scènes.
'Mijn grootmoeder is drie keer naar Maastricht gegaan om Fons op te zoeken toen hij daar gevangen zat. Ze nam dan een volgepropte koffer mee. Dat is ook zo'n universeel beeld. Een moeder die zich zorgen maakt en zorgt voor een kind dat in de gevangenis zit. De derde keer meldde zij zich tevergeefs met haar koffertje aan de gevangenispoort. Oom Fons was op transport naar Amertsfoort gezet. Voor haar kwam het als een donderslag bij heldere hemel. Grootmoeder was radeloos. Het was op Goede Vrijdag 1944.'

Apart kader
Fons Berger herdacht
Naar Fons Berger is een straat vernoemd in het Groenveld in Venlo. Heel toepasselijk, want in dit gebied is hij vaak vogels gaan bekijken. Wat weinigen zullen weten, is dat er ook nog een kapel is die de herinnering bewaart aan de tiener-verzetsheld uit Venlo. Het karakteristieke gebedshuisje staat in het buurtschap Stokt, even buiten Broekhuizen aan de weg naar Horst. De kapel werd al in 1938 door de familie Berger gebouwd en is toegewijd aan Sint-Joseph. Na de oorlog is er een plaquette geplaatst voor Fons Berger. De documentaire is zondag te zien om 14.00 en 15.30 uur