Kunstfilm over een kampdood

Eppo König, 16 januari 2003

Hoofdthema van het internationaal Film Festival Rotterdam is dit jaar ‘[Based upon] True Stories’. Het gelijknamige film-en expositieprogramma bestrijkt de kruising tussen de traditionele documentairefilm, beeldende kunst en digitale media. De enige Nederlandse bijdrage- ‘Doorgeven aan Betreffende’- is van filmmaakster en beeldend kunstenares BarBara Hanlo. Ze maakte een eigenzinnige registratie van de tragische dood van haar oom die als verzetsstrijder in een kamp belandde.

Amsterdam – Alfons Reinoud Berger was een zachtaardige jongen die graag naar vogels keek. Toen hij zich als zeventienjarige aanmeldde bij het verzet, moest hij eerst toestemming aan zijn ouders vragen. Het betekende dat hij er regelmatig na de avondklok op uit moest, zonder dat ze mochten vragen waarheen. Diep religieus als het katholieke gezin uit Venlo was, kreeg Alfons hun vertrouwen. ‘Broer’ was vol van idealen en bad iedere dag tot Onze Lieve Vrouwe. Wat kon zo’n goeie jongen overkomen?

Op 29 februari 1944 kregen de Bergers het bericht. Alfons was opgepakt en naar het Huis van Bewaring in Maastricht gebracht. Hij werd er vijf keer verhoord, moeder mocht er schone kleren afleveren. Toen werd Alfons overgeplaatst naar Kamp Amersfoort. Volgens zijn brieven was alles ‘nog altijd best’. Het eten was goed, het Rode Kruis vertoonde een vogelfilm. Een illegaal aanbod tot vrijkopen sloeg de familie af. Dat geld kwam toch in verkeerde handen. Broer zou het zelf ook niet willen.

Als Alfons vrijkwam, ja dan zou tienduizend gulden uit de spaarpotten van de kinderen naar een goed doel gaan. Maar Alfons kwam niet vrij. Hij werd op transport gezet naar Neuengamme, een satellietkamp bij het Duitse Hussum. De gevangenen moesten er in veenmoerassen graafwerk verrichten, antitankwallen tegen de oprukkende geallieerden. Onmenselijke arbeid op een rantsoen van een stuk brood en drievierde liter watersoep per dag. Alfons overleefde het niet. Hij stierf op 20 januari 1945 met doorgelopen en ontstoken voeten aan dysenterie.

Alfons moeder hield haar ondergedoken man al die tijd op de hoogte met brieven waar ze als code ‘Doorgeven aan betreffende’ op schreef. “Toen ik die oude brieven in handen kreeg, wist ik direct dat ik het verhaal van mijn oom moest ‘doorgeven’”, vertelt filmmaakster en kunstenares BarBara Hanlo (1957). “Binnen de familie hoorde ik altijd dat mijn oom een held was. Maar ik denk dat hij ook een slachtoffer is geweest. De film is enerzijds een familiegeschiedenis over verlies en verwerking. Ook gaat het over een andere manier van denken in een tijd waarin de vrijheid onder druk staat.”

Op basis van interviews met haar tantes en andere oom, archief onderzoek en historisch filmmateriaal heeft Hanlo het verhaal een eigen artistieke vorm gegeven. Het resultaat is een experimentele videofilm met abstracte beelden en de geluidsband als belangrijkste leidraad. Hanlo: “ Voor mij is het in de eerste plaats een hele persoonlijke uitdrukkingsvorm. Met bepaalde metaforen heb ik ook het universele karakter willen benadrukken. Het verhaal van mijn oom is natuurlijk niet het enige. Een heleboel gezinnen hebben in de oorlog iets soortgelijks meegemaakt.”
Ook heeft Hanlo haar zoektocht in de archieven verwerkt in de film; symboliek voor de vorm waarin het verdwenen verleden zich in het heden nestelt. “Al het historische filmmateriaal kreeg ik aangeleverd als kopie op videobanden. Die kopieerbaarheid is een eigen gegeven geworden. Een van de films heb ik bijvoorbeeld van video op VHS gezet, die kopie heb ik geprojecteerd op scherm en dat weer digitaal gefilmd. Het levert een mooie rauwheid op. En een voordeel is dat je met je camera over een bestaand beeld kan glijden.”

Financiering van een experimentele documentaire als ‘Doorgeven aan betreffende’ is nog moeilijker dan die van ’gewone’ onafhankelijke producties. Doorgaans is de steun van een televisieomroep met bijbehorend vertoningsgarantie onontbeerlijk. Hanlo wilde geen artistieke belemmeringen. Met ruim 60.000 euro van het Nederlands Filmfonds en het Thuiskopie Fonds is ‘Doorgeven aan betreffende’ een echte no budget film geworden. “Wel hoop ik hem alsnog op televisie te vertonen . Moet toch kunnen rond 5 mei of zo?”